نقش اصلاح بذر در کشاورزی و تاثیر آن بر محصول

انتخاب یک بذر مرغوب اعم از رقم خوب، پرمحصول و مناسب بودن  برای اقلیم هر منطقه مهم‌ترین رمز حصول عملکرد کمی و کیفی محصولات کشاورزی است. طی سال‏های گذشته استفاده از بذرهای اصلاح شده به دلیل داشتن فوائدی از جمله مقاومت بالا در برابر بیماری و تنش افزایش یافته است.

دسترسی به موقع به بذر با کیفیت نقش بسزایی در بهبود کیفیت محصول و به دنبال آن افزایش درآمد برای کشاورزان دارد. بذرهای اصلاح شده که مقاومت بیشتری در برابر بیماری‏ها و شوک‏های محیطی (از جمله تغییرات آب و هوایی) دارند کمک شایانی به کشاورز در افزایش محصول، امنیت غذایی و بهبود معیشت می‏کنند. انتخاب بذر دارای کیفیت مناسب از جمله نکات مهم و کلیدی در کشاورزی است. تولید بیشتر محصول ارتباط مستقیمی با انتخاب گونه بذر و عملکرد آن در برابر انواع آفات دارد. بنابراین برای افزایش تولید و به تناسب آن بالاتر رفتن درآمد کشاورز استفاده از بذرهای اصلاح شده بسیار توصیه می‏شود.

مهم ترین اهداف اصلاح نباتات را می‌توان به بهبود کیفیت، افزایش تولید در واحد سطح، مقاومت در برابر آفات و بیماری ها، مقاومت دربرابر تنشهای محیطی اشاره کرد. یکی از مهم‏ترین دلایل افزایش استفاده از بذرهای اصلاح شده مقاومت آنها در برابر شرایط نامساعد محیطی و آفات است. در مقاومت به خشکی سه مکانیزم دخالت دارند که عبارتند از فرار از خشکی، اجتناب از خشکی و تحمل دربرابر خشکی. صفات مختلف مورفولوژیکی، فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی باعث ایجاد مقاومت به خشکی می شوند.

روشهای اصلاحی مختلفی برای مقاومت به خشکی وجود دارند که هر یک دارای مزایا و معایبی هستند. در هر برنامه اصلاحی وجود روشهای کارآمد برای شناسایی و انتخاب ژنوتیپ های مناسب ضروری می باشد. شناسایی و انتقال ژنهای مسئول بیوسنتز متابولیت های متعددی همچون پرولین، ترهالوز، و پلی آمینها از موجودات مختلف به گیاهان زراعی از طریق مهندسی ژنتیک بطورموفقیت آمیزی صورت گرفته است. در مناطق سردسیر و یا دارای شوری بالا گیاه باید توانایی لازم برای مقابله و ادامه رشد را داشته باشد. بنابراین شناسایی ژنوتیپ های مقاوم به تنش های محیطی از اصلی‌ترین راه کارهای مناسب برای رفع معضل مذکور است.

تغییرات اقلیمی اعم از تغییر میزان بارش، فصل و نوع بارش، درجه حرارت هوا و… بعلاوه شرایط جوی بویژه تشدید کاهش بارش و در نتیجه کم‌آبی سفره‌های آب زیرزمینی ( تامین کننده بیش از ۸۰% آب مصرفی در بخش کشاورزی) و همچنین قرار دادن کنتورهای هوشمند برروی چاه‌های آب کشاورزی کاهش حتی یک وعده آبیاری بدون کاهش عملکرد کمی و کیفی محصول از موارد بسیار مهم برای کشاورزان است. بنابراین، تولید و توزیع ارقام با مقدار آب مورد نیاز کمتر و رشد سریعتر به طوریکه کمبود رطوبت هوا در اواخر فصل تاثیری بر رشد محصول نداشته باشد و زودتر به مرحله برداشت برسد از نکات حائز اهمیت در کشاورزی است.

افزایش ارزش محصول برداشت شده به کیفیت آن وابسته است. به عنوان مثال ژنوتیپ های مختلف گندم، آرد تولیدی حاصل از آن را تحت تاثیر قرار داده و درنهایت حجم و بافت و رنگ نان را مستقیماً تحت تاثیر قرار می‌دهد. از دیگر فوائد استفاده از بذرهای اصلاح شده می‏توان به کاهش هزینه‏ های سالیانه آنها اشاره کرد. بذور اصلاح شده در شرایط فعلی با یارانه قابل توجه دولتی تولید و توزیع می‌شوند. بنابراین برای کشاورز مقرون به صرفه است که بذر تولیدی خود را به فروش برساند و بذر مورد نیاز خود را با شناسنامه و برند معتبر، با خلوص بالا، ضدعفونی شده به صورت یکنواخت با سموم چند منظوره تولید روز کارخانجات، و با قیمت مناسب دولتی تهیه و کشت نماید.

معمولا بذرهای اصلاح شده دارای بیشترین خلوص ژنتیکی و فیزیکی بوده و دارای قدرت جوانه زنی بالائی هستند، بنابراین محصول بدست امده نیز از کشت‌ بذور اصلاح شده سطح سبز یکنواخت‌تر و بهتری دارند. علاوه براین، بدلیل حذف بذورهای با کیفیت پایین و ضعیف، گیاهچه‌های حاصل از بذور اصلاح شده از قدرت رشد و سیستم ریشه قویتری برخوردار هستند و  در برابر تنش های محیطی مانند سرما و خشکی آسیب‏ پذیر نیستند. کشت مداوم و چندین ساله یک نوع بذر در مزارع کشاورزی در اثر اختلاط ارقام و همچنین ناخالصی ژنتیکی به دلیل درصدی دگرگرده افشانی غلات،‌ منجر به افت عملکرد محصول می‏شود. استفاده از بذر گواهی شده (اصلاح شده) به دلیل رعایت استاندارد مزرعه از حداکثر خلوص ژنتیکی و حتی فیزیکی برخوردار است.

سالم و مقاوم بودن بذر از بارزترین مشخصه‏ های بذر مرغوب است. همچنین در مزارع کشاورزی می‏ بایست از بذرهای مقاوم و ضدعفونی شده برای افشاندن استفاده کرد. از دیگر ویژگی‏ های بذر مناسب می‏توان به رنگ، درصد رطوبت، بو و درخشندگی اشاره کرد که می توان به کمک آن ها بذر مرغوب را تشخیص داد. بذرهای اصلاح شده بر اساس پژوهش های انجام شده تولید می شوند که افزایش تولید، مقاومت در برابر بیماری ها و آفات، مصرف کم آب و… از امتیازهای استفاده از آن ها است. امروزه افزایش کیفیت و اصلاح برای افزایش مقاومت به بیماری‌ها و آفات و تحمل در برابر تنش‌های محیطی از اهداف اصلاح بذر گیاهان زراعی در نظر گرفته می‌شود.

بذر به عنوان اندام اصلی تکثیر و تولید گیاهان زراعی، عامل دستیابی به پتانسیل واقعی عملکرد کمّی و کیفی یک ژنوتیپ محسوب شده و ابزاری برای انتقال تکنولوژی نوین تولید محصول و ابزاری بنیادین برای تحقق امنیت غذایی است. بالا بودن قدرت و درصد جوانه زنی که عامل بسیار مهمی در درصد سبز شدن محصول استریا؛درنهایت بر میزان عملکرد تاثیر بسزایی خواهد گذاشت.

در ارقام اصلاح شده کنونی این اهداف در نظر گرفته شده است و ارقام معرفی شده، علاوه بر اینکه نسبت به ارقام رایج محلی و یا ارقام معرفی شده قبلی عملکرد بیشتری دارند، از نظر کیفیت (برای مثال کیفیت نانوایی یا کیفیت علوفه) نیز مطلوب هستند و بعضی از ارقام اصلاح شده نیز نسبت به تحمل تنش‌هایی محیطی از جمله تنش خشکی و شوری اصلاح شده‌اند.

مهم‌ترین هدف اصلاحی در اصلاح گیاهان زراعی افزایش عملکرد بوده است. زارعان درجه خلوص بالای بذر به لحاظ کیفی( یعنی عاری بودن از بذور علف های هرز، اجسام جامد، بذور ریز، شکسته و چروکیده، بذور سن زده و بذور سایر محصولات) را به عنوان برتری ارقام اصلاح شده در نظر داشته باشند. یکنواختی و یکدست بودن مزرعه و همینطور افزایش درآمد زارع با توجه به افزایش عملکرد محصول نسبت به بذور خودمصرفی را باید از مهم‌ترین مزایای ارقام اصلاح شده قلمداد نمود.

چنانکه بذر اصلاح شده پس از توزیع و انتشار بین زارعان در مراحل مختلف تهیه و کنترل بذر در مزارع، انبار، کارخانجات و آزمایشگاه ها به طور دقیق و صحیح کنترل و نظارت نشود، این ارقام با سایر ارقام و محصولات دیگر مخلوط شده و زحمات چندین ساله محققان و کارشناسان و هزینه های صرف شده به هدر رفته و خواص ارثی گیاه به تدریج از بین می رود و ضرر و زیان فراوانی متوجه کشاورزان و مملکت خواهد شد، پس با بهره گیری از اصول و مقررات کنترل و گواهی بذر و استفاده از علوم متعددی نظیر آمار، طرح آزمایشات، اصلاح نباتات به منظور حفظ خلوص ژنتیکی و مکانیکی ارقام اصلاح شده کوشا باشیم.